A blast from the past: Zygmunt Bauman and modernity and the Holocaust

The following text and words are not mine but those from a great man and thinker Zygmunt Bauman who sadly passed away in january of this year.  His thoughts on modernist and the holocaust not only right but very familiar, especially in the context of the understanding the other.  Because this older and  at the same time familiar text seem so relevant I wanted to share it with all readers.  The text is a summary from the book, Modernity and the Holocaust from 1989. Enjoy! 

The meaning of the civilizing process he etiological myth deeply entrenched in the self-consciousness of our Western society is the morally elevating story of humanity emerging from pre-social barbarity. This myth lent stimulus and popularity to, and in turn was given a learned and sophisticated support by, quite a few influential sociological theories and historical narratives. 

In view of this myth, long ago ossified into the common sense of our era, the Holocaust can only be understood as the failure of civilization (i.e. of human purposive, reason-guided activity) to contain the morbid natural predilections of whatever has been left of nature in man. Obviously, the Hobbesian world has not been fully chained, the Hobbesian problem has not been fully resolved. In other words, we do not have as yet enough civilization. The unfinished civilizing process is yet to be brought to its conclusion. If the lesson of mass murder does teach us anything it is that the prevention of similar hiccups of barbarism evidently requires still more civilizing efforts. There is nothing in this lesson to cast doubt on the future effectiveness of such efforts and their ultimate results. We certainly move in the right direction; perhaps we do not move fast enough. 

As its full picture emerges from historical research, so does an alternative, and possible more credible, interpretation of the Holocaust as an event which disclosed the weakness and fragility of human nature (of the abhorrence of murder, disinclination to violence, fear of guilty conscience and of responsibility for immoral behaviour) when confronted with the matter-of-fact efficiency of the most cherished among the products of civilization; its technology, its rational criteria of choice, its tendency to subordinate thought and action to the pragmatics of economy and effectiveness. The Hobbesian world of the Holocaust did not surface from its too-shallow grave, resurrected by the tumult of irrational emotions. It arrived (in a formidable shape Hobbes would certainly disown) in a factory-produced vehicle, wielding weapons only the most advanced science could supply, and following an itinerary designed by scientifically managed organization. Modern civilization was not the Holocaust’s sufficient condition; it was, however, most certainly its necessary condition. Without it, the Holocaust would be unthinkable. It was the rational world of modern civilization that made the Holocaust thinkable. The Nazi mass murder of the European Jewry was not only the technological achievement of an industrial society, but also the organizational achievement of a bureaucratic society. 

The most shattering of lessons deriving from the analysis of the ‘twisted road to Auschwitz’ is that - in the last resort - the choice of physical extermination as the right means to the task of Entfernung was a product of routine bureaucratic procedures: means-end calculus, budget balancing, universal rule application. To make the point sharper still the choice was an effect of the earnest effort to find rational solutions to successive ‘problems’, as they arose in the changing circumstances. It was also affected by the widely described bureaucratic tendency to goal-displacement - an affliction as normal in all bureaucracies as their routines. The very presence of functionaries charged with their specific tasks led to further initiatives and a continuous expansion of original purposes. Once again, expertise demonstrated its self-propelling capacity, its proclivity to expand and enrich the target which supplied its raison d’etre. 

The mere existence of a corpus of Jewish experts created a certain bureaucratic momentum behind Nazi Jewish policy. Even when deportations and mass murder were already under way, decrees appeared in 1942 prohibiting German Jews from having pets, getting their hair cut by Aryan barbers, or receiving the Reich sport badge! It did not require orders from above, merely the existence of the job itself, to ensure that the Jewish experts kept up the flow of discriminating measures. 

At no point of its long and tortuous execution did the Holocaust come in conflict with the principles of rationality. The ‘Final Solution’ did not clash at any stage with the rational pursuit of efficient, optimal goal-implementation. On the contrary, it arose out of a genuinely rational concern, and it was generated by bureaucracy true to its form and purpose. We know of many massacres, pogroms, mass murders, indeed instances not far removed from genocide, that have been perpetrated without modern bureaucracy, the skills and technologies it commands, the scientific principles of its internal management. The Holocaust, however, was clearly unthinkable without such bureaucracy. The Holocaust was not an irrational outflow of the not-yet-fully-eradicated residues of pre-modern barbarity. It was a legitimate resident in the house of modernity; indeed, one who would not be at home in any other house. 

This is not to suggest that the incidence of the Holocaust was determined by modern bureaucracy or the culture of instrumental rationality it epitomizes; much less still, that modern bureaucracy must result in Holocaust-style phenomena. I do suggest, however, that the rules of instrumental rationality are singularly incapable of preventing such phenomena; that there is nothing in those rules which disqualifies the Holocaust-style methods of ‘social-engineering’ as improper or, indeed, the actions they served as irrational. I suggest, further, that the bureaucratic culture which prompts us to view society as an object of administration, as a collection of so many ‘problems’ to be solved, as ‘nature’ to be ‘controlled’, ‘mastered’ and ‘improved’ or ‘remade’, as a legitimate target for ‘social engineering’, and in general a garden to be designed and kept in the planned shape by force (the gardening posture divides vegetation into ‘cultured plants’ to be taken care of, and weeds to be exterminated), was the very atmosphere in which the idea of the Holocaust could be conceived, slowly yet consistently developed, and brought to its conclusion. And I also suggest that it was the spirit of instrumental rationality, and its modern, bureaucratic form of institutionalization, which had made the Holocaust-style solutions not only possible, but eminently ‘reasonable ‘and increased the probability of their choice. This increase in probability is more than fortuitously related to the ability of modern bureaucracy to co-ordinate the action of great number of moral individuals in the pursuit of any, also immoral, ends. 

Modern culture is a garden culture. It defines itself as the design for an ideal life and a perfect arrangement of human conditions. It constructs its own identity out of distrust of nature. In fact, it defines itself and nature, and the distinction between them, through its endemic distrust of spontaneity and its longing for a better, and necessarily artificial, order. Apart from the overall plan, the artificial order of the garden needs tools and raw materials. It also needs defence against the unrelenting danger of what is, obviously, a disorder. The order, first conceived of as a design, determines what is a tool, what is a raw material, what is useless, what is irrelevant, what is harmful, what is a weed or a pest. It classifies all elements of the universe by their relation to itself. This relation is the only meaning it grants them and tolerate sand the only justification of the gardener’s actions, as differentiated as the relations themselves. From the point of view of the design all actions are instrumental, while all the objects of action are either facilities or hindrances. 

Modern genocide, like modern culture in general, is a gardener’s job. It is just one of the many chores that people who treat society as a garden need to undertake. If garden design defines its weeds, there are weeds wherever there is a garden. And weeds are to be exterminated. Weeding out is a creative, not a destructive activity. It does not differ in kind from other activities which combine in the construction and sustenance of the perfect garden. All visions of society-as-garden define parts of the social habitat as human weeds. Like other weeds, they must be segregated, contained, prevented from spreading, removed and kept outside the society boundaries; if all these means prove insufficient, they must be killed. 

Stalin’s and Hitler’s victims were not killed in order to capture and colonize the territory they occupied. 

Often they were killed in a dull, mechanical fashion with no human emotions - hatred included – to enliven it. They were killed because they did not fit, for one reason or another, the scheme of a perfect society. Their killing was not the work of destruction, but creation. They were eliminated, so that an objectively better human world more efficient, more moral, more beautiful could be established. A Communist world. Or a racially pure, Aryan world. In both cases, a harmonious world, conflict-free, docile in the hands of their rulers, orderly, controlled. People tainted with ineradicable blight of their past or origin could not be fitted into such unblemished, healthy and shining world. Like weeds, their nature could not be changed. They could not be improved or re-educated. They had to be eliminated for reasons of genetic or ideational heredity of a natural mechanism resilient and immune to cultural processing. 

The two most notorious and extreme cases of modern genocide did not betray the spirit of modernity. They did not deviously depart from the main track of the civilizing process. They were the most consistent, uninhibited expressions of that spirit. They attempted to reach the most ambitious aims of the civilizing process most other processes stop short of, not necessarily for the lack of good will. They showed what the rationalizing, designing, controlling dreams and efforts of modern civilization are able to accomplish if not mitigated, curbed or counteracted. 

These dreams and efforts have been with us for a long time. They spawned the vast and powerful arsenal of technology and managerial skills. They gave birth to institutions which serve the sole purpose of instrumentalizing human behavior to such an extent that any aim may be pursued with efficiency and vigor, with or without ideological dedication or moral approval on the part of the pursuers. They legitimize the rulers’ monopoly on ends and the confinement of the ruled to the role of means. They define most actions as means, and means as subordination to the ultimate end, to those who set it, to supreme will, to supra-individual knowledge. 

Emphatically, this does not mean that we all live daily according to Auschwitz principles. From the fact that the Holocaust is modern, it does not follow that modernity is a Holocaust. The Holocaust is a by-product of the modern drive to a fully designed, fully controlled world, once the drive is getting out of control and running wild. Most of the time, modernity is prevented from doing so. Its ambitions clash with the pluralism of the human world; they stop short of their fulfillment for the lack of an absolute power absolute enough and a monopolistic agency monopolistic enough to be able to disregard, shrug off, or overwhelm all autonomous, and thus countervailing and mitigating, forces. 

pp. 12, 1718, 9293 

Psychiatrie de uitkomst van de samenleving.

Psychiatrie de uitkomst van de samenleving

De psychiatrie is een heel breed begrip geworden. Er zijn verschillende soorten medicatie, er zijn veel verschillende benaderingswijzen en vormen van behandeling en opvang. Op verschillende plekken kunnen mensen met psychiatrische klachten geholpen worden op verschillende wijze, afhankelijk van de klacht en de symptoomdrager. Maar wie is die symptoomdrager en hoe kunnen we hem helpen? Hoe moeten we zijn perspectief begrijpen en wat met zijn waarheid? Of is degene die wij als 'gek' of 'waanzinnig' noemen eigenlijk wel ziek? Of is de waanzin juist een aspect van de rede, waarmee we in dialoog moeten blijven?  Deze laatste vraag beschouw ik als een ethische vraag en hierop wil ik me in het volgende artikel summier op richten. 

De psychiatrie wordt vandaag nog steeds beschouwd als een duister gegeven. Dat mag blijken uit een recent krantenartikel. Deels is ze dat ook, ze is de plek waar je verdwijnt, waar de waanzin, de gestoordheid, de psychopathie mag bestaan, maar zo snel mogelijk moet verdwijnen. De samenleving wordt begrepen als het licht, de psychiatrie de duisternis,  waar je naartoe wordt verwezen als je niet meer in het licht mag staan. Maar is dat licht wel zo helder, zuiver en onbevlekt? En is het duister net niet de plek waar je kan ‘zijn’ wie je bent? Broedt de maatschappij nu niet eenmaal zijn eigen duisternis? Is de psychiatrie een kind van zijn tijd?  

In de hedendaagse psychiatrie wordt het individu gediagnostiseerd en daarmee wordt het ‘probleem’ buiten de samenleving gelegd. Het ‘gestoorde’ individu staat het goed functioneren van de samenleving in de weg, zo luidt het oordeel. Maar is hij enkel ‘storend’ of ook daadwerkelijk ‘gestoord’? Als we Nietzsche mogen geloven is het waarschijnlijker dat de psychiatrie, of de samenleving in zijn geheel, krankzinnige vormen heeft aangenomen dan dat het individu gestoord zou zijn. Wordt het particuliere geweld aangedaan door een op controle (meten is weten) gerichte samenleving waar objectivering, universalisering en consumeren voorop staan?

Als je het mij vraagt dan schaar ik mij met wat de uit India afkomstige spiritueel leraar Jiddu Krishnamurti ooit zei: “Het is geen maatstaf van gezondheid om te zijn aangepast aan een intens zieke samenleving”. De Brits psychiater R.D. Liang volgt in dezelfde lijn en noemt krankzinnigheid: “Een rationele aanpassing aan een zieke samenleving”. Friedrich Nietschze, de filosoof met de hamer,  draait er niet bepaalde doekjes om door te zeggen: “Waanzin is zeldzaam in individuen - maar in groepen, partijen, landen, en tijdperken is het  de regel”. 

In zijn boek ‘De geschiedenis van de waanzin’ lokaliseert Michel Foucault de waanzin fundamenteel in de beschaving. David Cooper vat de vrij complexe analyse van Foucault heel mooi samen. Foucault erkent dat waanzin bestaat maar wijst ons op het onomstotelijke feit dat mensen altijd tot waanzin worden gedreven door de krachten die werkzaam zijn in zijn directe omgeving en de samenleving in zijn geheel. Waanzin is daarmee een sociale gebeurtenis die in de psychiatrie wordt gemeten als een feit. “De implicatie hiervan is dat we allemaal een dergelijk feit worden waarbij onze kern-wezen wordt ontkent en we gereduceerd worden tot een co-wezen van abstracte afwezigheden” Het abstracte en geobjectiveerde mens-wezen heeft door de secularisatie en technolisering van de maatschappij steeds meer afscheid moeten nemen van de grote verhalen zoals religie en ideologieën die antwoorden gaven op existentiële vragen over leven en dood, de inrichting van de maatschappij en een zinvol leven. De rede zou alles doorheen slaan, de rede en redelijkheid als de redder in nood, helaas leek de rede één van de grootste overschatting van de Verlichting. De rede is ook afwezig  in een consumptie gerichte maatschappij, waarin alles de “perfecte” kleur, de “perfecte” geur, het “perfecte” uiterlijk etc. moet hebben. Hebben bepaald het zijn. Wie niets heeft is ook niets, met als gevolg een total gebrek aan erkenning, een noodzakelijk voorwaarde voor bestaansrecht. Onze maatschappij is verwend en staat totaal niet meer in contact met de echte realiteit; de natuur en onze natuur en de tragedie van het bestaan. Alles wordt met behulp van de zogenaamde (Westerse) “perfectie standaard” beoordeeld. De angst voor de imperfectie, het andere (zie nationalisme) sluit steeds meer mensen uit. Agressie wordt dan ook geregeld verkeerd begrepen, ze is te begrijpen als een depressie, ze wordt enkel uitwendig gericht, geprojecteerd. Een gebrek aan erkenning in de verschillende levenscontexten is er de oorzaak van, het individualisme, het op ego gericht bestaan een resultaat. Maar ook dit gegeven staat niet alleen.  

De biomedische politiek van nu

Gedurende de 20^ste en 21^ste eeuw zijn kapitalisering en technologische vooruitgang ook van grote invloed geweest op de structurering en de interpretatie van de gezondheidszorg en op hoe we gezondheid (moeten) ervaren. Een voorbeeld die ik hiervan wil benadrukken is de groeiende mate van het gemoleculariseerd denken of denken  “in entiteiten die kunnen worden geïdentificeerd, geïsoleerd, gemanipuleerd, gemobiliseerd, en opnieuw gecombineerd” Deze moleculaire visie vormt de basis van de zogenaamde ‘evidence-based’ gezondheidszorg waarbij een geïsoleerd effect moet worden aangetoond op een geïsoleerd defect om de wetenschappelijke waarde van een bepaalde interventie aan te tonen. Dit is het soort onderzoek dat door de farmaceutische industrie en de verzekeringsmaatschappijen wordt gefinancierd. Het gevolg van de molecularisatie is echter dat het geheel, ofwel het dynamische systeem, uit het oog wordt verloren. Interventies worden gericht op delen uit het geheel en zijn daarbij per definitie niet gericht op het lichaam in zijn totaliteit, laat staan op jou als levend wezen. Ook de gezondheidszorg zelf is steeds meer opgesplitst in specialismen en afzonderlijke delen waardoor het geheel nog meer gefragmenteerd wordt. Al deze delen staan open voor verschillende verzekeringsclaims, politieke belangen, wetenschappelijke experimenten, technologische verbetering, en corporatieve belangen. De persoon wordt daarbij vaak volledig uit het oog verloren. Een tweede verandering volgens Rose is dat de huidige gezondheidszorg niet langer enkel draait om ziektes maar om optimalisering. Corporaties bieden ons een overvloed van producten en therapieën aan waarmee we onszelf kunnen verbeteren op fysiek en psychisch vlak. Ook het psychische vlak wordt daarbij gedefinieerd in biologische termen. Psychische problemen zouden immers in de hersenen zijn gelokaliseerd. De hersenen worden daarbij gescheiden van het geheel waardoor de mogelijkheden voor interventie wederom oneindig zijn. De perfecte mens lijkt binnen handbereik maar toch blijft het ideaal ons ontglippen. Indien we het ideaal zouden bereiken, dan zou er immers niks meer aan ons te verdienen zijn. Rose spreekt zelfs van een kolonisatie van de gezondheidszorg door corporatieve belangen en belangen van verzekeringsmaatschappijen in dit opzicht. Als ontvangers van gezondheidszorg zijn we dan niet langer patiënten maar consumenten die volgens Rose “keuzes maken op de basis van wensen die soms triviaal, narcistisch, en irrationeel lijken, en die niet worden gevormd door medische noodzakelijkheid maar door de markt en de consumentencultuur” (Rose, 2007, p. 20).

Het ‘tot subject worden’ noemt Rose ‘biologisch burgerschap’. Met deze term wil ze duidelijk maken dat burgerschap nu meer dan ooit wordt gedefinieerd in gezondheidstermen en niet langer in bijvoorbeeld religieuze of nationalistische termen. De gezondheidsexperts (zowel specialisten, managers, als verzekeraars) worden daarbij niet alleen de autoriteit op het gebied van gezondheid maar ook op het gebied van levensstijl. Denk daarbij aan het rookverbod. 

De (sociale) media slaagt er ook aardig in om binnen te dringen in het privé domein. Er is een stortvloed aan televisie programma’s over het aanpassen van een individuele afwijkende levensstijl naar de normatieve levensstijl; of het nu gaat om een lichamelijke aandoening (dit is mijn lijf), eten (obese), tienermoederschap (vier handen op één buik), je huis inrichten,  opvoeden, je uiterlijk, je relatie (de slechtste echtgenoot van Nederland), of je huis opruimen (mijn leven in puin). Het laatste geval vormt een goed voorbeeld, aangezien verzamelwoede in de DSM V een ‘officiële’ psychiatrische diagnose wordt. In mijn leven in puin lijkt er wel sprake van een levensstijlpolitie die, als je niet uitkijkt, onaangekondigd voor je deur staat. En dan ook nog mét camera natuurlijk want alle schaamte, opstandigheid, woede, en verdriet die komt kijken bij deze stoornis, alsook de wonderbaarlijke make-over van het huis, verkopen blijkbaar goed.

Alle gezondheidsproducten, gezondheidszorg, en de bijkomende verlangens en mogelijkheden iets aan je lichaam of biologisch potentieel te verbeteren, worden op de markt verkocht als biovalue (biowaarde). Kortom, gezondheid en het leven zelf worden een ‘vrij’ handelsproduct. Het individu wordt tegen zijn natuur in verdeeld,  het leven in zijn totaliteit wordt hem afgenomen, om vervolgens in delen ‘vrij’ op de markt te worden verhandeld. De term ‘biopiraterij’ (biopiracy) van Vandana Shiva lijkt hier meer op zijn plaats dan ‘gezondheidszorg’ als je het mij vraagt. 

De psychiatrie is de uitkomst en een fabriek van een samenleving, de psychisch zieke een veroordeelde die zijn waarheid moet negeren. Eens genezen en voldoen aan de heersende normen van de metende, consumerende maatschappij mag het individu terug zijn plaats innemen en terug zijn leven hervatten in een samenleving die het individu in eerste instantie heeft ziek gemaakt en de psychiatrie instuurde. Psychiatrie mag dan niet perfect zijn, blinde vlekken hebben en voor verbetering vatbaar zijn ze is het gevolg en de uitkomst. Op uw geestelijke gezondheid!