Politiek verdwaald in belangen

Politiek lijkt steeds meer een rekensom: wie wint, wie verliest, welke groep moet tevreden gehouden worden. Het ideaal van waarden en normen – rechtvaardigheid, solidariteit, zorg voor de zwakkeren – schuift naar de achtergrond of wordt alleen nog als retoriek gebruikt.

Misschien is dat het verschil tussen politiek als beheer en politiek als richting geven. Het eerste draait om belangen en machtsevenwicht, het tweede om morele keuzes en visie.

Bauman helpt je hier goed om scherp te zien wat er gebeurt. Hij beschrijft onze tijd als vloeibare moderniteit: vaste structuren, overtuigingen en tradities lossen op. Wat vroeger houvast bood – religie, ideologie, gedeelde waarden – is minder bindend geworden. In die vloeibare toestand wordt politiek steeds meer een kwestie van korte termijn, pragmatische belangen.

Volgens Bauman verdwijnt de lange adem van waardenpolitiek omdat:

Onzekerheid domineert. In een vloeibare samenleving verandert alles snel: banen, markten, identiteiten. Politiek reageert daarop met flexibiliteit, niet met vaste principes.

Consumentisme kruipt in de politiek. Burgers worden gezien als klanten die je tevreden moet houden. Belangen wegen zwaarder dan morele oriëntatie.

Verantwoordelijkheid verschuift. Bauman benadrukt dat ethiek eigenlijk begint bij verantwoordelijkheid voor de ander. Maar in de politieke logica wordt verantwoordelijkheid verspreid en afgeschoven, waardoor ze verdampt.

Daarmee lijkt politiek meer op management van belangen dan op een gesprek over wat een samenleving zou moeten zijn.

Bauman stelt hier niet alleen een diagnose maar een oproep om de ethische dimensie van politiek terug te winnen. 

De politiek is de leugen vermomd als de waarheid

De erosie van waarheid in de politiek

In hedendaagse democratieën lijkt de verhouding tussen waarheid en politieke macht problematisch te zijn geworden. Waar politiek in beginsel zou moeten rusten op rationeel debat en de uitwisseling van waarheidsgetrouwe informatie, is in de praktijk een proces zichtbaar waarbij de leugen systematisch is geïntegreerd in het politieke handelen. Deze transformatie duidt niet louter op opportunistisch gedrag van individuele politici, maar kan beschouwd worden als een structurele verschuiving in de logica van het politieke veld.

Leugen als instrument en systeem

Hoewel de instrumentalisering van de waarheid geen nieuw fenomeen is—Machiavelli schreef reeds dat het vermogen tot misleiding essentieel kan zijn voor het behoud van macht—valt in de hedendaagse politiek een institutionalisering van de leugen waar te nemen. Moderne politieke communicatie maakt gebruik van framing, strategische omissies en retorische herinterpretaties die systematisch de grens tussen feit en fictie vervagen. Waar de leugen ooit een uitzondering was die verhuld moest worden, lijkt zij in de huidige context normaal en zelfs onmisbaar te zijn geworden.

Medialogica en de marginalisering van waarheid

De rol van digitale en visuele media versterkt deze tendens aanzienlijk. In een mediacontext die snelheid, emotionaliteit en simplificatie beloont, komt de politiek onder druk te staan om boodschappen te condenseren tot slogans en soundbites. Waarheid, die nu eenmaal complex en meerzinnig is, blijkt onder deze condities minder competitief dan de eenvoud van een retorisch krachtige onwaarheid. Arendt (1967) merkte reeds op dat leugens aantrekkelijk zijn omdat zij coherente narratieven scheppen, terwijl werkelijkheid vaak incoherent en problematisch is. Deze systemische voorkeur voor de leugen laat zich verklaren door wat Habermas de vervlakking van de communicatieve rationaliteit heeft genoemd: de verschuiving van op redelijkheid gebaseerd debat naar strategische communicatie.

Normalisering en desinstitutionalisering

Cruciaal is de manier waarop deze leugenpraktijken genormaliseerd raken in het maatschappelijke bewustzijn. Wanneer burgers misleiding herhaaldelijk waarnemen en dit reduceren tot “politiek zoals zij nu eenmaal is”, verliest het politieke domein zijn morele legitimiteit. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel: misleiding leidt tot wantrouwen, en wantrouwen schept een klimaat waarin burgers ontvankelijker worden voor retorisch geladen beloftes en vijandbeelden, hetgeen de positie van de waarheid verder verzwakt. Populistische bewegingen weten hierop in te spelen door gevoelens van onzekerheid en onvrede te kanaliseren via strategisch geconstrueerde onwaarheden.

Filosofisch probleem van waarheid en macht

Het spanningsveld tussen waarheid en macht in de politiek raakt aan fundamentele vragen van politieke filosofie. Volgens Nietzsche is waarheid nooit waardevrij, maar altijd ingebed in macht en perspectief. Toch kan, vanuit democratisch normatief perspectief, niet worden volstaan met relativering: duurzame collectieve besluitvorming vereist een gedeelde feitelijke basis. Wanneer deze basis wordt verlaten, ontstaat er een democratisch tekort dat niet eenvoudig kan worden hersteld. Dit tekort wordt zichtbaar in beleidsdomeinen die weerstand bieden aan politieke ficties, zoals klimaatverandering of pandemieën. Daar waar de werkelijkheid zich niet laat modelleren naar ideologische leugens, toont zich de destructieve consequentie van een politiek die de waarheid heeft verlaten.

Besluit 

De overname van de politiek door systemisch liegen is geen episodisch fenomeen, maar een symptoom van een bredere transformatie waarin politieke communicatie, medialogica en machtspolitieke strategieën zich hebben verenigd ten koste van de waarheid. Dit heeft geleid tot de marginalisering van feiten, de normalisering van misleiding en de erosie van institutioneel vertrouwen. De grootste uitdaging voor moderne democratieën is daarom het herwaarderen van waarheid als fundament van collectieve besluitvorming—niet ondanks, maar juist vanwege de complexiteit en ongemakkelijkheid die zij met zich meebrengt.