De relatie jazz en filosofie

De relatie

Jazz en filosofie hebben steeds een diepgaande relatie gehad, vooral als je kijkt naar de manier waarop beide disciplines omgaan met vrijheid, spontaniteit en existentie. Hoe ze elkaar raken leggen we hieronder even uit.

1. Vrijheid en Improvisatie

Jazz is een muziekstijl die sterk leunt op improvisatie, waarbij muzikanten binnen bepaalde kaders (zoals een akkoordenschema) vrije keuzes maken. Dit doet denken aan existentialistische filosofen zoals Sartre en Kierkegaard, die benadrukken dat de mens vrij is om zijn eigen pad te kiezen, zelfs binnen bepaalde beperkingen.

2. Het Moment en het Worden

Jazz is muziek van het moment. Een solo ontstaat in real-time en verdwijnt weer zodra de laatste noot gespeeld is. Dit sluit aan bij filosofieën die zich richten op het ‘worden’ in plaats van het ‘zijn’, zoals het denken van Nietzsche of Bergson’s idee van tijd als een vloeiende stroom in plaats van vaste punten.

3. Authenticiteit en Expressie

Filosofen zoals Heidegger spraken over ‘authentiek zijn’ – leven op een manier die trouw is aan jezelf in plaats van een opgelegde rol te spelen. Jazz, als expressieve en persoonlijke kunstvorm, weerspiegelt dit idee doordat het muzikanten de ruimte geeft om hun eigen stem te vinden en zich ongefilterd uit te drukken.

4. De Dialoog en de Ander

Jazz is een conversatie tussen muzikanten. Net als in de filosofie van Levinas, waarin de ontmoeting met de Ander centraal staat, draait jazz om het luisteren naar en reageren op anderen. Het is een vorm van dialoog waarbij iedere speler beïnvloed wordt door de ander en de muziek zo een unieke, onvoorspelbare richting krijgt.

5. Chaos en Orde

Jazz beweegt zich tussen structuur en chaos. Net zoals filosofen als Deleuze en Derrida de spanning tussen orde en vrijheid onderzoeken, balanceert jazz tussen vaste structuren (zoals akkoordschema’s) en het breken van die structuren om iets nieuws te creëren.

Gilles Deleuze en de idee jazz is bijzonder interessant, vooral als je kijkt naar zijn concepten van rhizomatisch denken, deterritorialisatie en immanentie.

1. Jazz als Rhizoom

Deleuze en Guattari beschrijven kennis en creativiteit als een rhizoom—een netwerk zonder vast centrum, waarin ideeën zich verbinden op onverwachte manieren. Jazz functioneert op een vergelijkbare manier: het heeft geen vaste hiërarchie zoals klassieke muziek, maar is een dynamisch systeem waarin muzikanten vrij zijn om ideeën te verkennen, variëren en combineren. Denk bijvoorbeeld aan hoe een bebop-saxofonist een motief speelt dat vervolgens wordt opgepakt en verdraaid door de pianist.

2. Deterritorialisatie: Vrijheid binnen Structuur

Een kernbegrip bij Deleuze is deterritorialisatie, het proces waarbij een systeem zich losmaakt van vaste patronen en nieuwe mogelijkheden opent. In jazz gebeurt dit voortdurend: een nummer begint binnen een bepaalde toonsoort of ritmische structuur (territorialisering), maar door improvisatie wordt dit losgelaten en opnieuw gevormd. Jazzmusici "vluchten" uit het bekende om iets nieuws te creëren, vergelijkbaar met hoe Deleuze kunstenaars ziet als krachten die bestaande structuren doorbreken.

3. Deleuze’s Idee van Tijd: Het Virtuele en het Actuele

Deleuze's interpretatie van tijd (sterk beïnvloed door Bergson) sluit aan bij jazz-improvisatie. Hij maakt een onderscheid tussen het actuele (dat wat nu gebeurt) en het virtuele (alle mogelijke toekomstige wendingen die zich nog niet hebben gemanifesteerd). Jazz is altijd bezig met deze spanning: de noten die gespeeld worden (het actuele) hebben betekenis door de mogelijkheden die ze openen (het virtuele). Een solo is niet alleen wat je hoort, maar ook wat niet gespeeld wordt—de mogelijkheden die nog in de lucht hangen.

4. Becoming (Worden) in Jazz

Deleuze benadrukt dat alles in een staat van becoming is, een voortdurende transformatie. Jazz is hier een perfecte metafoor voor: er is geen vaste vorm, alleen voortdurende verandering. Het gaat niet om het bereiken van een eindpunt, maar om de beweging zelf. Een jam-sessie is nooit ‘af’, maar een constante exploratie van klanken en interacties.

Dus? 

Jazz en Deleuziaanse filosofie delen dus een afkeer van vaste structuren en een liefde voor het onbekende. Ze vieren daarnaast het proces van creatie en het openbreken van grenzen naar mijn mening.