Liberalisme en haar geloof in de ideeën meritocratie, vrije markt en de onzichtbare hand

Liberalisme en haar geloof in de ideeën meritocratie, vrije markt en de onzichtbare hand.

Het liberalisme heeft onmiskenbaar een grote invloed gehad op de moderne samenleving, met kernwaarden zoals individuele vrijheid, zelfbeschikking en economische groei. Toch zijn er elementen binnen deze stroming, zoals meritocratie, de vrije markt en de onzichtbare hand, die vaak overschat worden. Hieronder een analyse van waar en waarom dit gebeurt:

1. Meritocratie: De illusie van gelijk speelveld

Het meritocratisch ideaal stelt dat mensen beloond worden op basis van hun talenten en inspanningen. In de praktijk is dit echter vaak een mythe:

a)     Structurele ongelijkheid of sociaaleconomische omstandigheden, afkomst, gender en etniciteit bepalen vaak iemands kansen veel meer dan talent of inzet. Onderwijs, een cruciaal vehikel voor sociale mobiliteit, is bijvoorbeeld vaak ongelijk verdeeld. Nepobjectiviteit of de systemen die meritocratie pretenderen, zoals examens of sollicitaties, kunnen bevooroordeeld zijn, expliciet of impliciet. Sociale gevolgen van meritocratie kan een cultuur van individualisme en schuld versterken, waarbij mensen in armoede de verantwoordelijkheid volledig bij zichzelf zoeken, terwijl systemische factoren worden genegeerd.

2. Vrije markt: De overschatting van zelfregulering

Het liberalisme veronderstelt dat de vrije markt, gestuurd door vraag en aanbod, vanzelf de meest efficiënte en rechtvaardige uitkomst oplevert. Dit idee kent beperkingen:

a) Marktfalen falen regelmatig door monopolies, informatie-asymmetrie, en externaliteiten zoals milieuvervuiling. Zonder regulering leidt dit vaak tot ongelijkheid en schade. Kortetermijndenken of  de marktmechanismen stimuleren vaak snelle winst in plaats van langetermijnwaarde, wat schadelijk kan zijn voor klimaat, welzijn en publieke diensten.  Daarnaast is er de uitsluiting. Niet iedereen kan evenredig deelnemen aan de markt; mensen zonder kapitaal of toegang tot middelen blijven achter.

Daarnaast is er de heersend illusie dan de vrije markt vrij zou zijn maar minder is waar.

De "vrije markt" zoals die vaak wordt voorgesteld, is in werkelijkheid zelden echt vrij. Het idee van een volledig vrije markt, waarin iedereen gelijke kansen heeft en waarin vraag en aanbod op een natuurlijke manier leiden tot optimale uitkomsten, is meer een abstractie dan een realiteit. Hier zijn enkele redenen waarom de vrije markt niet echt vrij is:

a)      Machtsconcentratie

Grote bedrijven en multinationals domineren markten, wat de concurrentie beperkt. Ze hebben vaak de middelen om kleinere spelers uit te schakelen of over te nemen. Lobbygroepen beïnvloeden overheden om regelgeving in hun voordeel aan te passen, wat de markt in hun richting buigt. Machtige actoren kunnen prijzen, lonen en arbeidsvoorwaarden dicteren, waardoor de markt niet vrij functioneert.

b)      Informatie-asymmetrie

Een vrije markt veronderstelt dat alle deelnemers dezelfde informatie hebben, maar in werkelijkheid beschikken bedrijven vaak over veel meer kennis dan consumenten of kleinere concurrenten. Dit leidt tot uitbuiting, zoals misleidende marketing of het verkopen van inferieure producten tegen hoge prijzen.

c)       Belemmeringen tot toegang

Niet iedereen heeft toegang tot de middelen die nodig zijn om te concurreren in de markt. Kapitaal, onderwijs, technologie en netwerken zijn vaak ongelijk verdeeld. Regels, patenten en hoge instapkosten vormen extra barrières voor nieuwe spelers die de markt zouden kunnen verrijken.

d)      Externe factoren (externaliteiten)

Kosten zoals milieuvervuiling, gezondheidsimpact of sociale ongelijkheid worden vaak niet door bedrijven gedragen, maar door de samenleving. Dit vervormt de markt en bevoordeelt partijen die deze kosten negeren. Zonder regulering worden natuurlijke hulpbronnen over geëxploiteerd, wat de markt niet zelf kan corrigeren.

e)       Overheidsinvloed en subsidies

Overheden interveniëren vaak in de markt, bijvoorbeeld door subsidies, handelsbelemmeringen of belastingvoordelen voor bepaalde sectoren. Dit zorgt ervoor dat sommige spelers bevoordeeld worden ten koste van anderen, wat de "vrijheid" van de markt ondermijnt.

f)       Sociale ongelijkheid

Een echt vrije markt zou veronderstellen dat iedereen gelijke kansen heeft om te participeren. In werkelijkheid worden mensen beperkt door sociale klasse, opleiding, en geografische locatie. Ongelijkheid in koopkracht betekent dat de markt veel meer gericht is op het bedienen van de rijken, wat leidt tot een scheve verdeling van goederen en diensten.

3. De onzichtbare hand: Een vereenvoudigde voorstelling van economische dynamiek

Adam Smiths concept van de "onzichtbare hand" suggereert dat individueel eigenbelang collectieve welvaart genereert. Deze gedachte wordt vaak misbruikt om een gebrek aan regulering te rechtvaardigen:

Gebrek aan verantwoordelijkheid: Door blind te vertrouwen op de "onzichtbare hand" worden structurele problemen zoals inkomensongelijkheid, milieuschade en uitbuiting vaak genegeerd.

Ethiek ontbreekt: De onzichtbare hand houdt geen rekening met morele keuzes, zoals rechtvaardigheid of duurzaamheid.

Geen rekening met macht: De theorie gaat uit van kleine spelers in de economie, terwijl de moderne realiteit wordt gedomineerd door grote multinationals met onevenredige invloed..

Kapitalisme

De bovenstaande begrippen vinden allen hun plaats binnen de idee van het kapitalisme maar is kapitalisme vrij van valkuilen?  Of het kapitalisme faalt, hangt af van het perspectief en de criteria die je gebruikt om succes of falen te beoordelen. Het kapitalisme heeft onmiskenbaar bijgedragen aan economische groei, innovatie en welvaart op wereldwijde schaal. Tegelijkertijd kampt het systeem met ernstige tekortkomingen. Hier zijn enkele punten om dit te bespreken:

1. Successen van het kapitalisme

Economische groei: Het kapitalisme heeft geleid tot ongekende economische expansie, technologische vooruitgang en welvaartscreatie. Innovatie: Concurrentie stimuleert innovatie en efficiëntie, wat heeft bijgedragen aan betere producten en diensten. Welvaart: Voor veel mensen is het kapitalisme een middel geweest om armoede te verminderen en de levensstandaard te verhogen.

2. Tekortkomingen van het kapitalisme

A. Ongelijkheid

Het kapitalisme produceert vaak extreme ongelijkheid, zowel binnen landen als wereldwijd. De concentratie van rijkdom in de handen van een kleine elite leidt tot sociale onrust en politieke instabiliteit. Ongelijkheid beperkt kansen en mobiliteit, wat meritocratische idealen ondermijnt.

B. Milieu en duurzaamheid

Kapitalisme beloont kortetermijnwinsten boven langetermijndenken, wat leidt tot uitputting van natuurlijke hulpbronnen en klimaatverandering. Externaliteiten zoals milieuvervuiling worden vaak niet meegerekend in de kostenstructuur, wat ecologische schade veroorzaakt.

C. Sociale effecten

Het kapitalisme kan leiden tot uitbuiting van werknemers, lage lonen en slechte arbeidsomstandigheden, vooral in ontwikkelingslanden. Het systeem bevordert consumentisme, wat een cultuur van oppervlakkigheid en verspilling kan aanmoedigen.

D. Marktfalen

Monopolies en machtsconcentraties verstoren concurrentie en benadelen consumenten.

Financiële crises, zoals die van 2008, tonen aan dat ongereguleerde markten instabiel kunnen zijn.

E. Ethiek en waarde

Kapitalisme reduceert vaak menselijke waarde tot economische waarde, wat leidt tot decommodificatie van essentiële zaken zoals zorg en onderwijs. Het benadrukken van winst boven menselijkheid kan sociale cohesie ondermijnen.

3. Systemische uitdagingen

Globalisering en kapitalisme

Globalisering heeft de voordelen van het kapitalisme verspreid, maar ook geleid tot een race naar de bodem in arbeids- en milieustandaarden. Internationale bedrijven vermijden belasting door gebruik te maken van juridische constructies, wat leidt tot verlies van publieke inkomsten.

Technologische disruptie

Automatisering en digitalisering, aangedreven door het kapitalisme, bedreigen banen en creëren nieuwe ongelijkheden.

Democratie en kapitalisme

Het kapitalisme kan democratische processen ondermijnen door de invloed van grote bedrijven en rijke individuen op de politiek.

Faalt kapitalisme echt?

Het kapitalisme is niet per se een "mislukt" systeem, maar het werkt vaak ten koste van sociale, ecologische en ethische waarden. De vraag is niet alleen of het faalt, maar of het aanpassing en hervorming nodig heeft. Veel tekortkomingen zijn te adresseren door:

Regulering of strengere regels voor duurzaamheid, arbeidsrechten en monopoliebestrijding. Verder door herverdeling: Progressieve belastingen en sociale vangnetten om ongelijkheid te bestrijden. En door alternatieve modellen. Experimenten met circulaire economie, sociale markteconomie of coöperatieve bedrijfsmodellen.

Voorlopige conclusie

Het liberalisme is vaak blind voor de valkuilen haar ideeën en verder  verziekt zich ook vaak in haar kind het neoliberalisme. Neoliberalisme wordt vaak gezien als een radicale en verarmde variant van het liberalisme, waarbij economische vrijheid en marktwerking boven alles worden gesteld. Hoewel het neoliberalisme in de tweede helft van de 20e eeuw dominant werd, heeft het inmiddels veel kritiek gekregen vanwege de schadelijke effecten op sociale cohesie, democratie en ecologie. Een kritiek war hedendaagse poltieke liberale blind voor zijn, geen gehoor aan hechten en zich laten e-leiden door blindheid en het blinde geloof in vooruitgangsoptimisme.